Árpád Ràtkai

Pri Mór Jókai & planlingvoj

La saman penson ni trovas ankaŭ en la novelo Elmigru! verkita en 1856 de la plej populara hungara romanverkisto, Mór Jókai (1825-1904). “Ĉi tie ne estas nacioj, ne estas germano, hungaro, franco, ĉiuj popoloj estas fratoj. — Tamen oni komunikadas en iu lingvo? — Nun ankoraŭ ĉiu parolas en la propra lingvo, diris la civitano ĝemante, kaj tio estas malbeno por la homaro, kio obstaklas la homogenecon, sed venos helpo, granda geniulo ĵus prilaboras mondlingvon, kiun ĉiu nacio same komprenas, kaj poste ne estos diferenco inter homo kaj homo.” (JÓKAI 1856:29)

En la mondo de Jókai “ne estas nacioj”, tamen, tiun lingvon “ĉiu nacio komprenos”. Jam tute ne temas pri filozofia perfekteco, sed la “mondlingvo” servas la ĉiutagan praktikon. Tio respegulas la ĝeneralan intereson, en la mezo de la jarcento, kiu ne filozofian, sed praktikajn problemojn intencis solvi. Tamen, ankoraŭ ne temis pri Intemacia Lingvo.

* * *

Ankaû Romano de la venonta jarcento de Jókai verkita en 1872-1874, atestas pri tio, ke la socio jam rezignis pri la granda revo de la homaro. “Se la mondo ĝis nun ne atingis tion, ke la homoj parolu en la sama lingvo, ekde nun jam en [‘ne’?—RD] atingos. Ĉiu vivkapabla nacio klopodas evoluigi sian literaturon, sekve tiel transformiĝas la nacioj, kiel rigidiĝo de fluidoj; la fluidaĵojn oni povis miksi al unuiĝo, sed kiu unuigas kristalojn al alia kristalo?

Sed anstataŭ tiu [sola lingvo] estiĝas la ideogramoj de la “mondoskribo”, kiujn la negocmondo en la tuta Tero konsideras la propra, kaj la komunan skribon ĉiu legas ŝajne facile en sia propra lingvo. . .” Li ankaŭ prezentis kelkpaĝe tiun pazigrafion. (JÓKAI 1874:32-37)

* * *

Tabelo: Lingvoplanado en Hungario, laŭ duonjarcentoj

lingvoplano, rekomendita lingvo	jaro	aŭtoro, iniciatinto

Universala Lingvo	1772	Kalmár György
la hungara	1790	Decsi Sámuel

Elementare Universale	1813	Kyss Sándor
Uniwersalis Lingua	1820	Gáti István
Lingua Universalis	1821	Réthy András
la hungara	1838	Sasku Károly

pazigrafio	1859	Moses Paič
pazigrafio	1874	Jókai Mór
Pantographia	1877	Kovácsházi István
Volapuko aperas en Hungarlo	1879	Bauer/Bánfi György
la latina	1886	Fazekas József
Panstenographia	1886	Dohnányi Frigyes
internacia trafiklingvo	1886	Méhner Vilmos
la klasika-greka	1888	Télfy Iván
Spelin	1888	Juraj Bauer
katolika lingvo	1890	Liptay Albert
Hómapar	1891	Fazekas József
Esperanto aperas en Hungario	1897	Bálint Gábor

Adamitic	1902	Velics Antal
Nova Latina	1917	Koleszár Andor
la novIatina	1941	Wagner József

Romanid	1956	Magyar Zoltán

JÓKAI Mór (1856): Árnyképek. 3. kiad. Pest: Heckenast, 1873. Fa [Fajszi-gyűjtemény, Budapest] 5978 ‑ Ombrobildoj

— (l874): A jövő század. regénye. 2. Bp.: Akadémiai, 1981— Romano de la sekvonta jarcento. — Vidu ankoraŭ: Mondlingvo de Mór Jókai. Hungara Vivo 15 (1975): 4-5.

FONTO: Ràtkai, Árpád. “Lingvoplanado en Hungario,” en Memorlibro: kolekto de la prelegoj dum la solena internacia konferenco organizita okaze de la tridekjariĝo de la universitata fako Esperantologio (Budapeŝto, 17/18-04-1997), ĉefred. Tamás Gecső, red. Zsuzsa Varga-Haszonits & Lariko Golden, kunlaboris Anita Renkecz (Budapest: Universitato Eötvös Loránd, Katedro pri Ĝenerala kaj Aplikata Lingvistiko / Eötvös Loránd Tudományegyetem, 1998), p. 442-461. Jen el p. 445, 446-7, 455. 458.

Al la Hungaria postvivo de Volapuko apartenas ankaŭ ĝia apero en la beletro. En vivoverkaro de Mór Jókai [39] aperis ĉiuj gravaj intelektaj fenomenoj de la jarcento. Liaj verkoj precize respegulas la ŝanĝojn de la ĝenerala opinio, rilate nian temon. En la kvindekaj jaroj la ideo de Universala Lingvo aperis en lia verko, en la sepdekaj planado de pazigrafio, kaj en la naŭdekaj Volapuko. Lasta ĉapitro de la sufiĉe malfrue, en 1898 aperinta ampleksa rakonto Csalavér okazas en la futuro, en volapuklingva lando. Titolo de la ĉapitro estas: La volapük-tat kaj ĝia dilekel. En piednoto: tat=ŝtato, dilekel=direktoro. Tiamaniere la leganto ekkonas plurdek volapukajn vortojn, kelkajn frazojn, eĉ strofojn. Kvankam Csalavér ne apartenas al liaj elstaraj verkoj, pro lia populareco ni povas hipotezi, ke la plej multaj hungaroj legante tiun rakonton ricevis impreson pri Volapuko. Kaj lia prozo estis la plej legata ĝis la kvindekaj jaroj de la 20-a jarcento.

39 Jókai, Mór (1825-1904) la plej populara hungara prozisto. En liaj verkoj aperas la ŝanĝojn, tri etapojn de la publika konscio, publika intereso en la dua duono de la 19-a jc.

JÓKAI Mór (1856): Árnyképek. 3. kiad. Pest: Heckenast, 1873. Fa [Fajszi-gyűjtemény, Budapest] 5978

— (l874): A jövő század. regénye. 2. Bp.: Akadémiai, 1981— Lásd még: Mondlingvo de Mór Jókai. Hungara Vivo 15 (1975): 4. 5

— (1898a): Csalavér. = Összes Művei 93, 126-193 ‑ Lásd még: Volapuka lando en Siberio. Hungara Vivo 15 (1974): 4. 6-7

FONTO: Ràtkai, Árpád. “La internacilingva movado en Hungario ĝis la apero de Esperanto,” en Memorlibro: kolekto de la prelegoj dum la solena internacia konferenco organizita okaze de la tridekjariĝo de la universitata fako Esperantologio (Budapeŝto, 17/18-04-1997), ĉefred. Tamás Gecső, red. Zsuzsa Varga-Haszonits & Lariko Golden, kunlaboris Anita Renkecz (Budapest: Universitato Eötvös Loránd, Katedro pri Ĝenerala kaj Aplikata Lingvistiko / Eötvös Loránd Tudományegyetem, 1998), p. 462-490. Jen el p. 480, 486.

“Mondlingvo de Mór Jókai” de Tivia

“Volapuka Lando en Siberio”
(Pri "Csalavér" de Mór Jókai)

"Fruaj Socialismaj Konceptoj pri la Lingva Futuro de la Homaro" de Árpad Ràtkai

La Hungara Modelo en Interlingvistiko: Post la unua mondmilito de István Szerdahelyi

“La Humuro de Jókai” de Pál Balkányi / Mór Jókai

“Kiun el la Sep” de Mór Jókai

“Flava Rozo” & Kálmán Kalocsay de Éva BENICKÁ

“Jókai’s Popularity in Victorian England” by Lóránt Czigány

Lukács in Moscow: RAPP, Mór Jókai, Socialist Realism

“Je la centjara datreveno de naskiĝo de Sándor Szathmári de Éva Tófalvi

Futurology, Science Fiction, Utopia, and Alienation
in the Work of Imre Madách, György Lukács, and Other Hungarian Writers:
Select Bibliography

Philosophical and Universal Languages, 1600-1800, and Related Themes: Selected Bibliography